انواع گندزدا ها و ضدعفونی کننده ها

گندزدا ها

به موادي گفته می شود که که مانع رشد یا فعالیت میکرو ارگانیسم ها شود و یا انها را نابود کند.گندزداها در مواردي در غلظت پایین مانع رشد و فعالیت حیاتی میکروارگانیسم ها می شود و در غلظت بالا کاملا باعث نابودي میکرو ارگانیسم می شود

گندزدایی و ضدعفونی کردن در کلمه مترادف هم نیستند. در مورد اشیا و جامدات بیشتر کلمه گندزدا و در مورد انسان و جانداران کلمه ضدعفونی کاربرد دارد. تفاوت دیگر آنها این است که ممکن است ماده ضدعفونی کننده در غلظت پایین اثر مشابهی با ماده گندزدا در غلظت بالا داشته باشد. در واقع ضدعفونی کننده به عواملی گفته می شود که از رشد و تکثیر میکروب ها جلوگیري کرده و یا موجب نابودي آنها گردد.

انواع ضدعفونی کننده ها و گند زداها

1. فنل و ترکیبات فنلی C₆H₅OH:

این ترکیبات اثر خود را با انعقاد پروتئین باکتری ها و تخریب فشار سلولی اعمال می کنند. در علظت 2/0 تا 3 درصد بر روي تمام اشکال میکرو ارگانیزم هاي فعال موثرند اما بر علیه اسپور ها فعالیتی ندارند و تاثیر محدودي بر روي باکتري هاي بدون پوشش دارند.

کروزول CH₃C₄H₄OH، ازین دسته است و اثر باکتروسیدي آن بیشتر از فنل است. این ترکیبات برحسب غلظت باکتریو استاتیک یا باکتریوساید هستند. کروزول قوی تر از فنل بوده و حلالیت آن در آب کمتر می باشد و حدود 2 درصد در آب حل می شود. کروزل با نام هاي تجاري لیزال، لیزول و غیره به فروش می رسد. اثر ترکیبات فنلی در pH قلیایی و در حضور مواد آلی کم می شود.

فرم امولوسیونی صابونی آن که به نسبت 50 % صابون و کروزول به دست می آید و براي گندزدایی لوازم جراحی، محیط منزل و مدفوع کاربرد دارد.  فرم 5 % آن براي گندزدایی مدفوع و خلط سینه بیماران مسلول به کار برده می شود

لیزول نیز یک ماده ضد عفونی کننده است که در تماس با پوست باعث سوختگی می گردد.

هرگاه کروزول با ماده نفتی و صابون مخلوط گردد کرئولین حاصل می شود و جهت گندزدایی مستراح ها در منازل آلوده و بیمارستان ها ،کف حمام ها و مجاري فاضلاب کاربرد دارد.

2. الکل:

الکل اتیلیک در غلظت 50 -70 درصد بیشترین اثر را روي باکتری ها داشته و اثر کمی روي اسپور ها دارد. الکل ها علیه طیف وسیعی از باکتری ها و تعداد زیادي از ویروس ها موثرند اما هیچ تاثیري روي اسپور باکتری ها ندارند. روي ویروس هاي بدون پوشش تاثیر متوسطی دارند. الکل ها باقی مانده نمی گذارند و اثر مخرب روي سطوح ندارند. استفاده از الکل ها به عنوان گندزدا هاي تماسی مشکل است زیرا به سرعت تبخیر می شوند و درون مواد آلی خوب نفوذ نمی کنند. غلظت بالاي 60 درصد براي ویروس ها اثر کشنده دارد.

پروتئین هاي خارجی اثر الکل را کم می کند. الکل باعث دناتوره شدن پروتئین ها شود و چربی ها را حل می کند بنابراین روي غشاي باکتری ها موثر است. وقتی از الکل ها استفاده می شود، بهتر است که شی مورد نظر تمیز شود و پس از آن براي مدت زمان مناسبی در الکل غوطه ور گردد. الکل ها اغلب همراه با ضدعفونی کننده هاي دیگر از قبیل فرمالدئید یا کلر (ppm 2000 در الکل) استفاده می شوند. الکل بعنوان یک گندزدا ضد توبرکلوز و ایدز ثبت نشده است. اتانول و ایزو پروپانول در غلظت هاي 70-85 % براي ضدعفونی کردن سطوحی که با ضدعفونی کننده هاي هالوژنه یا دیگر ضدعفونی کننده هاي شیمیایی فرسوده می شوند، مفید است.

3. هالوژن ها:

شامل مواد یدین، کلرین، فلورین و برومین می شود. کلرین و یدین پرمصرف ترین آنها هستند.

 الف) یدوفرم ها :

ترکیباتی هستند که در آنها ید با یک عامل حمل کننده ترکیب شده است ضدعفونی کننده هاي متدوال همه منظوره اي هستند که عملشان مشابه محصولات کلر دار است. غلظت پیشنهادي براي محصولات حاوي  ppm 75 ید در دسترس براي ضد عفونی کردن سطوح کاري است. براي اهداف دیگر غلظت ممکن است بسیار بالاتر باشد. مانند ترکیبات کلردار در حضور مواد آلی و پروتئینی اثر آنها کاهش می یابد. یدوفرم ها یک شاخص رنگ درونی دارند رنگ زرد یا قهوه اي نشانه فعال بودن آن است. براي انسان نسبتا بی ضرر اند.

Iodine قدیمی ترین باکتریسید است، قابل حل در الکل می باشد و روي تمام اشکال باکتري ها و میکرو ارگانیسم هاي دیگر مثل اسپور ها (اثر ضعیف تري دارند)، قارچ ها و ویروس ها موثر است. بیشترین کاربرد آن جهت ضدعفونی پوست قبل از اعمال جراحی می باشد. این ترکیبات براي گندزدا هاي سطوح سخت مناسب نیستند

ب) ترکیبات کلردار

به مقیاس وسیع کاربرد دارند به صورت گاز فشرده جهت ضدعفونی آب به کار می رود. از هیپوکلریت ها، کلسیم هیپوکلریت Ca(OCl)₂ (پرکلرین) و سدیم هیپوکلریت NaOCl (آب ژاول) خیلی پر کاربرد و موثر است. این ماده در ایران حاوي ppm 50000 است. ارزان، سریع العمل و با گستره عملکردي وسیع اغلب به عنوان یک ضد عفونی کننده با توانایی متوسط استفاده می شود .

یک عامل اکسید کننده کننده قوي است و می تواند خورنده فلزات باشد. رقت 2% محصول معمولی خانگی ppm  1000 کلر در دسترس را تامین می کند و به عنوان یک ضدعفونی کننده معمولی آزمایشگاه بسیار موثر است. رقت 10 % محصول خانگی ppm 1000 بر علیه آلودگی هاي خونی و دیگر مواد آلی موثر است .غلظت بالاي پروتئین محیط عمل محصولات کلردار را غیر فعال می کند.

محلول هیپوکلریت رقیق براي حداکثر فعالیت باید روزانه تهیه شود. چون در دماي اتاق تجزیه می گردند. این محلول ها در شیشه هاي قهو ه اي در بسته چند روز فعال می مانند. غلظت مورد استفاده بستگی به بار میکروبی موادي که باید گند زدایی شوند، دارد. از محلول 2% براي ضدعفونی کردن سطوح تمیز و از محلول 10 % براي ضدعفونی کردن سطوح آلوده با بار میکروبی سنگین استفاده کنید.

هرروز سطح میزها باید با محلول رقیقی از سفید کننده تمیز گردد. براي تمیز کردن وسایل آزمایشگاهی که مکررا مورد استفاده قرار می گیرند نمیتوان مواد سفید کننده را به کار برد، زیرا موجب خوردگی و پوسیدگی ظروف و وسایل استیل و نیز انعقاد پروتئین ها می شود. براي این وسایل می توان پیش از اتوکلاو از یک محلول ضد عفونی کننده قوي مانند دترجنت فنولیک 3 % (فنل صابونی که اشاره شد) استفاده کرد.

ج) ید:

عنصري سیاه رنگ و مایل به آبی و تنها هالوژنی است که در حرارت معمولی (20درجه سانتیگراد) حالت جامد و کریستالی دارد. از آنجا که عنصر ید خیلی فعال بوده علاوه بر اینکه باکتریسید می باشد بر اسپور ها و قارچ ها نیز موثر است. محلول2 % ید به عنوان تنتور ید در پزشکی مورد استفاده قرار می گیرد.

دیگر ترکیبات ید شامل لوگل (محلول قوي ید حاوي 5% ید) و یدوفرم (محتوي 2%ید) می باشد. قدرت میکرب کشی ید کمتر از کلر است.

4. فلزات سنگین و ترکیبات آنها

فلزات سنگین و ترکیبات آنها به مقدار جزئی اثر مرگبار بروي باکتری ها دارند. به انها dynamic oligo action می گویند. مثل نیترات نقره، مرکوریک کلراید مس، مرکورکرم و متافن خاصیت ضدعفونی کنندگی دارند. این ترکیبات باعث دناتوره شدن پروتئین ها می شوند.

5. دترجنت ها (شوینده هاي معمولی)

ماده شیمیایی که داراي خاصیت نفوذ پخش کنندگی، امولسیون کنندگی، خیس کنندگی و پایین آوردن کشش سطحی می­باشد، خاصیت پاك کنندگی را نیز دارا است. صابون­ها (املاح قلیایی سدیم و پتاسیم) از پاك کننده هایی هستند که به طور مکانیکی باعث از بین بردن آلودگی ها و باکتري ها می شود. دترجنت ها گندزدا نیستند. صابون ها در آب­هایی که سختی زیادي داشته باشند (کلسیم و منیزیم بالا) موثر نیستند. دترجنت ها از نظر شیمیایی به چهاردسته آنیونی، کاتیونی، غیر یونی و آمفوتریک تقسیم می شوند

الف- سورفکتانتهاي کاتیونی:

داراي خاصیت پاك کنندگی کم ولی میکروب کشی قوي می­باشند. بخش کاتیونی آنها خاصیت باکتري کشی دارد. اثر هیدروفیلیک این عناصر مربوط به یون ، حاوي بارالکتریکی مثبت است.داراي خاصیت ترکیب با پروتئین چربی و فسفات بوده و بنابراین اثر آنها در حضور سرم خون و سایر مواد آلی کاهش می یابد. ضد ویروس، باکتري به خصوص گرم مثبت، قارچ، پروتوزوا می باشد.

 ب- سورفاکتانت هاي آنیونی:

داراي خواص پاك کنندگی قوي و ضد میکروبی ضعیف هستند، بیشتر روي میکروب هاي گرم مثبت موثر هستند و در غلظت هاي بالا قادر به تجزیه باکتري هاي گرم مثبت هستند.

 ج- سورفکتانت هاي غیر آنیونی

عمدتا مشتقات پلی اکسی اتیلن و پلی اکسی پروپیلن می باشند ، در محلول هاي آبی تجزیه نشده به عنوان پاك کننده ، امولسیون کننده در تحقیقات شیمیایی داراي مزایاي زیادي می باشند. خاصیت ضد میکروبی ندارند و بار الکتریکی آنها صفر می باشد.

 د- سورفکتانت هاي آمفوتریک

داراي هر دو خاصیت پاك کنندگی آنیونی و کاتیونی را تواما دارا می باشند. فعالیت میکروب کشی آنها در یک دامنه وسیع از PH ثابت باقی می ماند. قدرت میکروب کشی موثري دارند.

6. آلدئید ها

الف) فرمالدئید

فرمالدئید یک گاز است که به 2 شکل حل شده در آب و متانول بصورت محلول فرمالدئید 37 % (فرمالین) و بصورت پارافرمالدئید جامد ، که پس از ذوب گاز آزاد می نماید، وجود دارد. گاز فرمالدئید بر روي انواعی از میکروارگانیزم ها بسیار موثر است و براي ضد عفونی کردن فضا و هودهاي ایمنی زیستی استفاده می شود. فرمالدئید محلول در آب در غلظت 1 تا 8 درصد فعال است و براي گند زدایی سطوح سخت می تواند بکار رود. بدلیل خاصیت سوزش آور و کارسینوژن بعنوان ضد عفونی کننده سطوح سخت تنها در موقعیت هاي خاص استفاده می شود.

 ب- گلوتارآلدئید

بشکل محلول 20 % استفاده می شود. براي فعال سازي باید قبل از استفاده یک عامل قلیایی به آن افزوده شود. محصول فعال شده به مدت 2 هفته ممکن است نگهداري گردد و پس از تیره شدن باید دور ریخته شود. فعالیت خوبی علیه باکتري ها، اسپور ها و ویروس ها نشان می دهد اما سمی، سوزش آور و موتاژن است و مصرف آن باید محدود و کنترل شده باشد.

ج) فرمالدئید و الکل

فرمالدئید 8 %در الکل 70 % ضدعفونی کننده خوبی براي باکتري ها، اسپور ها و ویروس هاست و در خیلی از مواد ضدعفونی کننده انتخابی بوده و کاربرد زیادي دارد.

7. مواد گازی

استریل کننده ها ي گازي در مورد مواردي به کار می رود که در حرارت بالا یا محلول هاي شیمیایی خراب می شوند. سردسته این ترکیباات اکسید اتیلن می باشد. در غلظت پایین نیز قدرت استریلیزاسیون بالایی دارد. مواد حساس به حرارت یا رطوبت را استریل می کند. ازن گازي است بیرنگ و تقریبا آبی یک اکسید کننده قوي به شمار می رود خصوصیات باکتریساید آن بر کلر ارجحیت دارد وتا حدودي می مستقل از تغییر PH عمل می کند

8. ترکیبات جیوه ای

تاثیر ضعیفی روي باکتري ها دارد و برعلیه اسپور بی فایده هستند اگر چه این دسته از ضد عفونی کننده ها فعالیت خوبی علیه ویروس ها از خود نشان داده اند ولی بدلیل سمی بودن پیشنهاد نمی شوند.

9. پراکسید هیدروژن

معمولا بشکل 30 %در دسترس است و ممکن است به عنوان گند زدا به نسبت یک به پنج رقیق گردد. بر طیف وسیعی از میکروب ها هثر می کند. در درجه حرارت بالا و نور پایدار نیست.

10. ترکیبات چهارظرفیتی آمونیوم

این ترکیبات در غلظت 1/0 تا 2 درصد فعالند. آنها بر روي باکتري هاي فعال و ویروس هاي پوشش دار موثرند اما علیه باکتري ها و ویروس هاي بدون پوشش یا باسیل سل تاثیري ندارند.

جدول ضد عفونی کننده های رایج
ضد عفونی کننده های رایج سطح پایین و متوسط	ضد عفونی کننده های رایج سطح بالا
الکل ها بتادین دتول کروزول رزورسینول کلرهگزیدین 4 % هگزاکلروفن بنزالکونیوم کلراید 50 % ساولن میکرو10 هامون (هایژن 10 (% هیپوکلریت سدیم رقیق فرمالدئید رقیق محلول پرکلرین رقیق پراکسید هیدروژن رقیق	پراکسید هیدروژن غلیظ (30 (% پراستیک اسید 1 % گلوتار آلدئید 2 % هیپوکلریت سدیم غلیظ محلول پرکلرین غلیظ

 

پرتوتابی

پرتو یون ساز

پرتو گاما داراي طول موج کوتاه و انرژي بالایی هستند. از این پرتوها براي گند زدایی مواد حساس به حرارت و محلول هاي خارج شده از آزمایشگاه هاي محدود شده استفاده کرد. سودمندي این تکنولوژي به قدرت منبع پرتو ، چگالی ماده مورد نظر و عمق نفوذ پرتو در آن بستگی دارد. فرکانس ، طول موج اشعه، مدت زمان پرتوگیري و مقدار رطوبت ماده اي که باید گند زدایی گردد ، فاکتور هایی هستند که عملیات تابش را تحت تاثیر قرار می دهند. پرتو گاما بخوبی در میکرو ارگانیزم ها نفوذ می کند و با آسیب به غشاء و تخریب اسیدهاي نوکلئیک و دیگر ساختار هاي مولکولی موجب مرگ آنها می گردد.

پرتو ماوراء بنفش

پرتو ماوراء بنفش از پرتوهاي غیر یون ساز است، داراي انرژي کم بوده و خوب نفوذ نمی کند ولی می توان از آن در گندزدایی محیط استفاده کرد .براي گند زدایی موثر، ارگانیزم ها باید با پرتو، مواجهه مستقیم سطحی داشته باشند.

لامپ هاي ماوراء بنفش داراي طول موج 290-200 نانومتر است. این لامپ ها به صورت دیواري سقفی ، قابل حمل یا قابل نصب در داخل کانال هواکش ، ساخته شده اند و از آنها براي پاکسازي هوا و عفونت زدایی سطوح کاري استفاده می کنند. این پرتو نباید به عنوان تنها روش گند زدایی وسایل آزمایشگاهی مورد استفاده قرار گیرد. این پرتو قدرت نفوذ محدودي دارد و بطور اولیه فقط علیه میکروب هاي موجود در هوا یا در روي سطوح در معرض کاربرد دارد.